غم و شادی از نگاه طب سنتی

 

عواملی خارجی یا داخلی وجود دارند که در ساختار اخلاط و مزاج ما دخالت می‌کنند و موجب نگهداری سلامت ما و یا موجب از بین رفتن سلامت ما می‌شوند که به آن‌ها اسباب ضروریه یا سته ضروریه و یا اسباب سته می‌گویند که عبارتند از غذا و نوشیدنی‌ها، هوا، احتباس و دفع، خواب و بیداری، حرکت و سکون و نهایتاً اعراض نفسانی.

اعراض نفسانی چیست؟

در طب‌سنتی برای هر یک از این شش مورد حفظ سلامتی تدابیری توصیه‌ شده‌است که در ذیل مطالبی در خصوص اعراض‌ نفسانی تقدیم می‌گردد:

” اعراض نفسانی عبارتست از شادی و غم، خشم و لذت، ایمنی و ترس و خجالت، امید و ناامیدی؛ که هر یک از آن‌ها می‌تواند مانند سایر‌موارد ضروریات شش‌گانه اثرات مثبت و یا منفی را بر بدن ما وارد نماید با این تفاوت که اعراض‌ نفسانی دارای سرعت اثرگذاری بیشتری هستند.

مزاج انسان به‌شدت از حالات روانی تأثیر می‌پذیرد؛ برخی از این حالات با سرعت بسیار زیاد و برخی با سرعت کمتر مزاج انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهند. به عنوان مثال خشم، حرارت را به‌طور ناگهانی به بیرون می‌راند در حالی که لذت، حرارت را کم‌کم به بیرون می‌راند. ترس، حرارت را به‌طور ناگهانی به داخل می‌راند (چهره سفید می‌شود) ولی اندوه، حرارت را کم‌کم به داخل رانده، در درازمدت موجب بیماری‌های سودایی می‌شود.

قابل توجه: جرجانی، از پزشکان نامی ایران، می‌گوید: هرگاه انسان با زهر مسموم شود مدتی طول می‌کشد تا اثر آن بر بدن مشخص شود اما اثر شادی و غم و خشم آن‌قدر سریع است که بلافاصله پس از شنیدن خبر خوب یا بد یا ناملایم آثار آن در چهره و رفتار فرد مشخص می‌شود، این پیام در بیان اهمیت و نقش آثار روحی ــ روانی بر بدن است.

در زیر حالات روانی مهم و کیفیت هر یک بیان گردیده است.

اعراض نفسانی، حالات روانی و کیفیت آن‌ها

اعراض نفسانی مهم در بیان حکما شش نوع‌اند: خشم، شادی، ترس، هم، غم، خجالت
افزایش وکاهش این حالات که مستقیم وغیرمستقیم روی متابولیسم، گردش خون، تنفس،ترشحات دستگاه گوارش وغدد داخلی وعضلات تاثیر دارند می‌توانند معضلات و مشکلات پیچیده جسم و روان را برای انسان به وجود بیاورند. پس مهم آن است که بنابراصل استفراغ نباید با بروز طبیعی و منطقی این حالات روانی مقابله نمود و البته افراط وتفریط دراین حالات روانی نیز پسندیده نمی‌باشد.

جالب آن است که بدانید همه اعراض نفسانی دارای مزاج هستند و در صورت بروز برای ما، مزاج آن حالت روحی بر ما واردشده و بر مزاج ما اثر می‌گذارد. در جدول زیر نوع مزاج و سرعت اثر پذیری حالات روحی و اعراض نفسانی را بیان نموده‌ایم:

 

کسی که ضروریات شش‌گانه دیگر را به خوبی تدبیر کند ولی بسیار زود خشم یا بسیار بی‌خیال و خونسرد باشد نمی‌تواند به تندرستی کامل دست یابد. تسلط بر حالات نفسانی و واکنش معقول در برابر پیشامدها خیلی مهم است. پزشک نیز باید سودها و زیان‌های حالات روانی گوناگون مانند غم و شادی، ترس و خشم و… را بشناسد تا بتواند با همه نیرو با بیماری‌ها مبارزه کند و سلامت را به فرد بازگرداند.

جرجانی حکیم برجسته ایرانی در این مورد می‌گوید:

“بباید دانست که بر طبیب واجب است که منفعت و مضرت اعراض نفسانی به حقیقت بشناسد ازبهر آنکه شناختن آن و تدبیر حاصل کردن و دفع کردن هر یک اصلی بزرگ است، اندر نگاه‌داشتن تندرستی و بازداشتن بیماری”.

بقراط نیز می‌گوید:

 “بعضی بیماران اگرچه شرایط آن‌ها خطرناک است به راحتی سلامتی خود را با تکیه بر مهربانی پزشک به دست می‌آورند.”

اقسام اعراض نفسانی

در طب سنتی ایران انواع اعراض نفسانی را شش دسته می‌دانستند: غضب (خشم)، فرح (شادی)، فزع (ترس)، غم، هم خجالت. همه این اعراض مستلزم تغییر در حالات روحی هستند زیرا نفس از هر چیزی که در آن ملایمت یا منافرت (نفرت) باشد متاثر می‌شود.

شادی

شادی و نشاط همان خوشحالی به وجود آمده از خبر خوش و یا قرار گرفتن در وضعیتی لذت‌بخش است که منجر به تولید خون در بدن می‌شود؛ و از طرفی خلط دَم (خون) خود نشاط‌آور است پس یک حلقه مثبت از شادی و تولید خون در بدن خواهیم داشت که سلامتی را به ارمغان می‌آورد، باید توجه داشت که شادی‌های عمیق و درونی یعنی سرور، بیشترین تأثیر را دارند.

 بوعلی سینا می‌گوید: نشاط و فرح را از جمله درمان‌های بسیار خوب و مشترک برای همه بیماری‌ها می‌داند همچنین دیدار با دوستان و افرادی که بیمار با آن‌ها انس گرفته است و از دیدنشان خوشحال می‌شود، ملاقات بزرگان فامیل یا محله اعم از بزرگان معنوی و معتمدین محل نیز به بهبودی بیمار کمک می‌کند.

خشم 

خشم هیجان پرشور است که حالت افزایش فشار خون و تپش قلب و قرمزی صورت در آن اتفاق می‌افتد و حرارت بدن به سمت بیرون بروز می‌کند. علت خشم می‌تواند هم رخدادهای بیرونی و هم درونی باشد؛ شما می‌توانید از دست شخص بخصوصی عصبانی باشید (یک همکار یا رئیس) یا یک رویداد (یک گره ترافیکی، یک پرواز لغو شده) یا خشم شما می‌تواند به دلیل نگرانی و تشویش درباره مسایل شخصی‌تان باشد. خاطره رخدادهای دردناک و خشم آور نیز می‌تواند احساس‌ عصبانیت را برانگیزد.

عدم کنترل خشم

اگر خشم کنترل نشود و خارج از اعتدال باشد، عوارضی را برای انسان ایجاد می‌کند. وقتی تپش قلب بالا رود، ریسک حملات قلبی افزایش می‌یابد و در دراز مدت به مشکلات گوارشی گرفتار می‌شوند و به خاطر خشم مهارت‌های زندگی کاهش می‌یابد. اشتباهات افزایش می‌یابد و حتی در برخی مواقع یک انسان مظلوم ناخودآگاه به یک فرد قاتل تبدیل می‌شود.

خشم را باید کنترل کرد، البته از دیدگاه طب ایرانی خشم اندک هم دردسر است به طوری که ما برای افرادی که حرارت درون بدن را به بیرون منتقل نمی‌کنند(اصلا خشمگین نمی‌شوند)، خشم ساختگی ایجاد می‌کنیم.

افرادی که سریع خشمگین می‌شوند، مزاج گرم دارند. خیلی زود عصبانی و خیلی زود آرام می‌شوند. این‌ها افرادی هستند که رنگ پوست آنها زردتر است، مزه دهانشان تلخ می‌شود، اشتهای آنها کم یا زیاد و دستگاه گوارشی آنها دچار یبوست می‌شود. این افراد در دراز مدت اگر خشم خود را کنترل و مدیریت نکنند دچار کاهش حرارت ذاتی بدن و افزایش خلط صفرا می‌شوند.

نکته: حتی ممکن است خشم باعث سنگ کوب و مرگ در افراد دارای مزاج گرم شود. البته افرادی که قلب آن‌ها ناراحتی دارد و افرادی که پر‌کاری تیروئید دارند توان مقابله با مسایل را ندارند و زود خشمگین می‌شوند.

هم

کیفیتی است که به سبب آن حرارت غریزی بدن هم به داخل و هم به سوی خارج از بدن حرکت می‌کنند. این کیفیت مرکب از دو حالت ترس و امید است و هر کدام که بیشتر بر فکر شخص غلبه داشته باشد نفس نیز به آن تمایل پیدا می‌کند.

غم

هرگاه چیزی ضروری از دست برود یا دستیابی به آن ممکن نشود یا امر ناخوشایندی روی دهد که جبران آن ممکن نباشد، در نفس حالتی به وجود می‌آید که آن را غم می‌نامند.

فرق هم ‌و غم

غم درباره چیزی ازدست‌رفته در گذشته است که دیگر دست یافتنی نیست، یا چیزی به دست نیامده در آینده است که قابل حصول نخواهد بود، اما هم درباره چیزی است که اگرچه به‌سختی، ولی دست یافتنی است.

خجالت

کیفیتی نفسانی است که به‌تبع آن حرارت غریزی به‌تدریج به درون بدن و سپس به‌سوی خارج حرکت می‌کند.

نکته: همچنان که افراط در حرکات نفسانی زیان‌آور است، زیاده‌روی در سکون نفسانی و بی‌تفاوتی نیز مضر است زیرا موجب برودت بدنی و بلادت ذهنی می‌شود.

تاثیر تصورات و رؤیاپردازی بر مزاج

حکما معتقد بودند که بدن می‌تواند علاوه بر حالات نفسانی ذکرشده، از برخی تصورات نفسانی نیز متأثر شود و از این راه نیز تبدیل مزاج ممکن است. همان‌طور که تصور مسائل بسیار شادی‌بخش یا ترسناک می‌تواند باعث ایجاد آثاری در بدن شود، تصور صحت یا مرض و مداومت بر آن‌هم می‌تواند منجر به سلامت یا بیماری واقعی گردد. پس با شناخت مزاج و کیفیت حالات روانی هر فرد می‌توان تاثیر این حالات را بر روی وی پیش‌بینی و ارزیابی کرد و زمینه بهبود و کنترل عواطف و حالات روانی او را فراهم نمود؛ مثلا در شخصی که مزاجش سرد و خشک است، غم و اندوه و ماتم اثرات سوء دارد و حتی می‌تواند او را تا سرحد بیماری ببرد؛ و اگر سوء مزاج سوداوی داشته باشد علائم او را تشدید می‌کند. برعکس برای این شخص رفتارهایی که با کمی هیجان و نگرانی همراه باشد مناسب است و لازم است این فرد گهگاهی خود را در معرض این حالات قرار دهد. یا مثلا شخصی که مزاج گرم و خشک دارد یا مبتلا به سوء مزاج صفراوی است باید سعی کند کمتر در شرایطی قرار گیرد که موجب هیجان و یا خشم او شود.

امروزه توجه اندیشمندان دنیای پزشکی به نقش مهم حالات روانی و عواطف در جسم و اعضای مختلف بدن جلب شده و تحقیقات فراوانی در زمینه سایکونوروایمونولوژی (روان-عصب‌ ایمنی‌شناسی) و نفس حالات روانی بر سیستم عصبی و سیستم‌دفاعی در حال انجام است. بهبود احوال روانی انسان می‌تواند دفاع تخصصی سلول‌های ایمنی را افزایش دهد و روند بسیاری از بیماری‌های مزمن را تحت تأثیر قرار دهد. روان انسان مانند کوه یخی است که تنها بخش بسیار کوچکی از آن قابل‌دیدن است و بخش عظیم آن در اعماق قرار دارد. و در واقع جنبش، بخش پنهان و عمیق آن است که موجب حرکات، بخش آشکارش می‌گردد.